Globalisatie gaat ten koste van Haïtiaanse volksradio's

In Haïti, zoals in de meeste ontwikkelingslanden, is de radio het voornaamste middel voor massacommunicatie: direct, dichtbij, wijd verspreid en algemeen toegankelijk. Voor talrijke mensen is de radio hun enige informatiebron. Daardoor is hij een sterke factor voor sociale verandering en ontwikkeling. Maar daarvoor moet hij ook betrouwbaar zijn en professioneel worden gerund.

In vergelijking met de televisie en de drukpers, biedt de radio veel pluspunten. Hij is het vlugste middel om informatie onder brede lagen van de maatschappij te verspreiden. Hij kan zijn publiek overal gemakkelijk bereiken, ook in de achtergestelde streken waar b.v. elektriciteit ontbreekt. Het maken van radio-uitzendingen kost relatief weinig geld, en gebeurtenissen kunnen onmiddellijk ‘ter plekke’ worden verslaan. Analfabetisme is geen hinderpaal voor radiocommunicatie, die bovendien in de courante spreektaal kan plaatsvinden.

De radio telt evenwel ook zwakke punten. Hij biedt alleen geluid, geen beeld, waardoor televisie bv. een ‘completer’ medium is. Op lange afstand zijn radio-uitzendingen gevoelig voor natuurlijke ‘obstakels’ zoals het weer, een bodemverhevenheid enz. En zoals de televisie kan de radio op heel korte termijn geen grote hoeveelheid informatie uitzenden. Hij kan op dat punt niet wedijveren met kranten en weekbladen.

Informatie eerst

Het eerste product van de radio is informatie. Het is veelal op grond van de informatie dat de luisteraar bepaalt naar welke zender hij luistert. De radio kan de samenleving maar van pas komen als hij het vertrouwen van zijn luisteraars behoudt en geloofwaardig blijft. Het is van groot belang dat de zender bepaalde criteria naleeft: exactheid en waarheidsgetrouwheid bij het weergeven van de feiten en onpartijdigheid en evenwichtigheid bij het aan bod laten komen van opinies en standpunten, zodat de radio een echt forum voor de publieke opinie vormt.

Het vrije woord

De volksradio onderscheidt zich van de andere types radio’s door zijn menselijke inzet en zijn sociale betrokkenheid. De luisteraar van een commerciële radiozender mag enkel op beperkte schaal in de programma’s van zijn station tussenbeide komen, bv. via verzoekplaatjes. De luisteraar van de volksradio (of participatieve radio) daarentegen kan realisator en animator van de uitzending zijn, lid van de raad van bestuur of het evaluatiecomité, ja zelfs directeur of eigenaar van het station.

De volksradio onderscheidt zich van de andere types radio's door zijn menselijke inzet en zijn sociale betrokkenheid.

Elders in de wereld geeft men er de voorkeur aan golflengtes ter beschikking te stellen van het conventionele onderwijs (lessen alfabetisering, wiskunde, enz.), of om landbouwtechnieken aan te prijzen die aangepast zijn aan het door de centrale overheid gevoerde ontwikkelingsbeleid. Deze methode wordt dikwijls in Azië gebruikt. In Haïti heeft de volksradio voor een meer politieke aanpak gekozen, waarbij initiatieven van kleine gemeenschappen worden ondersteund en participatieve communicatie met de luisteraars tot stand wordt gebracht.

De Haïtiaanse volksradio zendt educatieve boodschappen uit, maar biedt geen onderwijs op zich. De klassieke methoden van de ‘schoolradio’ zijn trouwens weggelaten en vervangen door het enorme didactische potentieel van de volksparticipatie. De radiozender moet feitelijk deel uitmaken van het dagelijkse leven van de mensen, hij moet, bij wijze van spreken, op de hoogte zijn van hun problemen, hun salaris, hun protestacties, hun rechten, hun levenskwaliteit… Hij moet, kort gezegd, aan volksopvoeding doen in de spreektaal van de luisteraar.

Wie zich voor de Haïtiaanse volksradio interesseert, moet rekening houden met de sociaal-politieke context: de radio gaat in op de dagelijkse zorgen van de mensen, op het platteland waar er geen rijweg is, in de bergen waar er door de erosie niets meer groeit, bij de kleine boeren rond een waterput, tussen de vrouwen in een dorp … Zo garanderen ze een zo groot mogelijke participatie van de bevolking aan plaatselijke, regionale en nationale ontwikkeling. De luisteraars engageren zich dan vrijwillig in collectieve, politieke of culturele actie en ontdekken het potentieel van de radio als sensibilisatie- en actiemiddel.

Verlies van autonomie

Begin mei 2003 hield SAKS (Sosyete Animasyon Kominikasyon Sosyal, een Haïtiaanse NGO die sedert 10 jaren actief is op het gebied van de volksradio) in de hoofdstad Port-au-Prince een evaluatievergadering met een twintigtal volksradio’s van het eigen SAKS-netwerk.

Eerste vaststelling: deze radio’s, die allemaal op het achtergestelde platteland geïnstalleerd zijn, leiden een zeer onrustig bestaan. Bijna alle radio’s hebben dezelfde klachten: het vrijwilligerswerk wordt steeds moeilijker te dragen in een context van extreme economische armoede en tekort aan menselijke, financiële en materiele middelen. Men moet zich met te weinig middelen uit de slag trekken, en men moet zich voortdurend hoeden voor de misleidende “sirenenzang” van de plaatselijke en internationale overheden.

RAMAK houdt zijn opzet niet geheim: de lokale volksradio's gebruiken om de controle over de Haïtiaanse politieke scène door de VS te vergemakkelijken.

Paradoxale vaststelling: de motivatie en vastberadenheid van de radiozenders wordt geenszins aangetast door de sociaal-politieke conflicten, de door de Haïtiaanse overheid opgelegde censuur, de clandestiniteit (de stations zenden uit zonder vergunning, want er bestaat geen wetgeving noch een statuut, dus ook geen bescherming), de repressie jegens de journalisten, de vijandelijkheid van bepaalde andere media, enz.
SAKS kan niet alle problemen oplossen. De taak van SAKS bestaat veeleer in pedagogische en logistieke steun aan volksradio’s die daarom vragen. De vereniging werkt op een efficiënte manier met lokale groepen landbouwers, vrouwen, jongeren, enz. die beslissen samen een eigen radio in het leven te roepen vanuit hun eigen achtergrond, behoeften en analyses, op hun eigen terrein en met eigen middelen. Die groepen maken van de radio – van hun radio – een medium waarnaar ze niet alleen kunnen luisteren, maar waarlangs ze ook kunnen spreken. Ze identificeren zich met de zender omdat die hun leven weerspiegelt.

Dit jaar maakt het SAKS-netwerk evenwel een diepgaande crisis door. Een ongewone crisis van ideologische aard: twee derden van de radio’s hebben openlijk gesteld dat ze een contract hebben ondertekend met het Amerikaanse RAMAK-netwerk (Rassemblement des Médias pour l’Action Communautaire, verbonden aan USAID). RAMAK belooft hen geschenken en visa in ruil voor de uitzending van bepaalde boodschappen die het Noordamerikaanse neoliberalisme aanprijzen. RAMAK houdt zijn opzet ook niet geheim: de lokale volksradio’s gebruiken om de controle over de Haïtiaanse politieke scène door de VS vergemakkelijken…

Democratiseer de communicatie

SAKS heeft altijd zijn positie inzake propaganda vast en duidelijk verdedigd, of die nu politiek is of sociaal-cultureel, of ze nu uitgaat van Haïtiaanse of van buitenlandse overheden. Intellectuele tucht en professionele benadering: jazeker, en ook aanhoudend scepticisme tegenover alle informatie, van gelijk welke oorsprong.

De RAMAK-zaak roept tal van vragen op. Welk antwoord kan SAKS daarop geven? Hoe gaat SAKS zijn strategie op het terrein aanpassen? De nieuwe uitdaging is dus dubbel: enerzijds moet deze kleine Haïtiaanse NGO zijn menselijke en financiële middelen constant opvoeren met het oog op de langetermijnresultaten; anderzijds zal SAKS voortaan nog sterker aanwezig zijn in de volksradio’s die weerstand blijven bieden.

Ons tijdperk van elektronische media wordt gekenmerkt door de mondiale neiging tot het homogeniseren van de cultuur en tot voortschrijdende verdwijning van lokale culturen. SAKS tracht elke dag tegen deze culturele uniformisering te reageren door via zijn netwerk voor differentiatie te zorgen, bv. door het bevorderen van de creoolse identiteit, door geëngageerde muziek uit te zenden, door Haïtiaanse producten aan te prijzen…
Voor SAKS moet de volksradio vooral een onafhankelijke alternatieve radio zijn die allen die door de commerciële media en de grote massamedia worden vergeten, verenigt. Een instrument voor militantisme en bewustmaking dat solidariteit schept en waarden als verantwoordelijkheid en vrijmaking binnen de gemeenschap versterkt.

Bénédicte Willemart
1 september 2003