De kracht van het gesproken woord


Foto: Patryk Wyzowski

Dossier volksradio's

In een land met een hoge graad van analfabetisme vormen audiovisuele media dé manier bij uitstek om te informeren te mobiliseren. Geen wonder dus dat televisie en radio het goed doen in Haïti. Radio méér dan nog tv. We werpen een blik op het Haïtiaanse radiolandschap, met bijzondere aandacht voor de zogenaamde volksradio’s, best te vergelijken met het fenomeen van de “vrije radio’s” dat enkele decennia geleden hier bij ons plots een grote opgang kende.

In Haïti is de radio het meest verspreide massacommunicatiemiddel. Het land telt niet minder dan 134 radiostations, waarvan een dertigtal zogenaamde “radios communautaires” (wat wij hier vernederlandsen tot volksradio’s). Als bevoorrecht instrument voor informatieverspreiding en communicatie sluit de radio goed aan op het dagelijkse leven van de mensen, of dat nu thuis is, in de gezinssfeer, in het openbaar vervoer, op het werk of op straat. Geschat wordt dat 93% van de bevolking naar de radio luistert.

Zoals elders zijn de meeste radio’s gerelateerd aan financiële groepen, met economische en politieke afhankelijkheid tot gevolg. De behandelde onderwerpen zijn veelal van algemene aard, de programma’s zijn vooral gericht op muziek en ontspanning. De deelname van de luisteraars blijft veelal beperkt tot korte persoonlijke mededelingen of spelletjes. De nieuwsmededelingen worden uitgezonden in het Creools of het Frans. Laten we nu vooral de “andere” radiostations, de alternatieve en met name de volksradio’s, van naderbij bekijken.

De geschiedenis van het radiowezen in Haïti is ten dele verbonden met de strijd voor de vrijheid van informatie en uitdrukking en tegen politieke onderdrukking. Vanaf de jaren zeventig tot in de jaren tachtig hebben verschillende radio’s, waaronder Radio Haïti Inter en Radio Soleil, het volk begeleid in zijn strijd tegen de Duvalierdictatuur en voor emancipatie. Later, vanaf de jaren negentig tot in 2004, toen repressie heerste en instabiele regeringen elkaar opvolgden, hebben andere media, waaronder de volksradio’s, de strijd voortgezet om een ieder toegang te geven tot informatie en communicatie.

Hoezo, volksradio?

Cindy Drogue, ex-vrijwilligster bij het Haïtiaanse nieuwsagentschap Alterpresse, hanteert de volgende definitie: als antwoord op de “massamedia” komen alternatieve media tot ontwikkeling die trachten het democratische debat te verruimen. Zij staan voor pluralistische informatie, zij geven het woord aan personen en/of actoren die het anders in de zogeheten klassieke media niet krijgen. Om niet zonder stem te blijven, scheppen bepaalde collectieve gemeenschappen, organisaties of associaties hun eigen magazine, hun eigen website, hun eigen radio… Zij creëren ruimte voor de uitwisseling van gedachten over specifieke problemen van organisaties en sociale bewegingen. Deze informatie strekt ertoe het openbare debat te verrijken, te diversifiëren en, uiteindelijk, bij te dragen aan verandering en sociale hervorming. Voor een alternatief medium is informatie geen koopwaar, het zet zich in voor een veralgemeend en democratisch recht op informatie en communicatie.

De volksmedia beogen een rol te spelen in de ontwikkeling van het land en tegemoet te komen aan de talrijke verwachtingen van de mensen door de deelname van de bevolking aan het beslissingsproces in de hand te werken. Kortom: in het medialandschap vallen de volksmedia op doordat ze zich als taak stellen bij te dragen aan een dynamiek ten gunste van de democratische meningsvrijheid, opvoeding en ontwikkeling. Doordat deze media veelal op het platteland te vinden zijn, dragen zij ook bij aan het proces van decentralisatie.

Anders dan de heersende media zijn de volksmedia collectieve eigendom, waardoor de bevolking haar zeg kan doen over specifieke onderwerpen en langs die weg een kritische blik op de maatschappij ontwikkelt.

Het gaat om onafhankelijke media die niet het eigendom zijn van een commerciële onderneming, maar van een gemeenschap. Controle en druk zijn derhalve uitgesloten. Er is geen winstoogmerk. De volksmedia worden volledig beheerd door leden van de gemeenschap waaruit ze zijn ontstaan.
De Haïtiaanse volksmedia komen alzo tegemoet aan lokale bekommernissen en verspreiden daarmee verband houdende informatie. Zij geven het woord aan lokale mensen die voor sociale verandering strijden door in te spelen op onderwerpen die verband houden met, onder andere, de omstandigheden waarin vrouwen werken/leven, jongeren en hun plaats in de samenleving, migranten, landbouw en tal van andere onderwerpen die in de heersende media geen weerklank krijgen.

Zij verspreiden ook feuilletons die als basis voor een debat kunnen dienen, magazines om over specifieke onderwerpen te informeren en op te voeden, korte boodschappen in de vorm van reclamespots die tijdens bewustmakingscampagnes worden gebruikt, alsook allerlei adviezen en mededelingen (geboorte, sterfte, huwelijken…) die voor een deel van de inkomsten moeten zorgen.

Er valt wat voor te zeggen dat deze media een tekort in de telecommunicatiestructuur verhelpen. In de landelijke en achtergebleven gebieden waar zij actief zijn, zijn zij vaak het enige middel voor snelle communicatie met een ruim publiek. Zij verspreiden ook informatie over o.m. het weer, de volksgezondheid, de landbouw, de veeteelt, de handel, de bescherming van het milieu en de natuurlijke hulpbronnen.

Vrijwilligers vooraan

De volksmedia bestaan vooral dank zij de vrijwilligers. Alleen de baas van het station en één of twee permanent aanwezige medewerkers hebben de status van loontrekkende. De vrijwilligers zijn door een moreel contract aan het station verbonden. Zij kunnen voor punctuele taken of uitzendingen wel een vergoeding krijgen. Gezien de moeilijke toestand kan van hen niet hetzelfde engagement worden verwacht als van de loontrekkenden, die zelf niet voldoende verdienen om hun familie te onderhouden. Hun deelname maakt het mogelijk het werk van de “kernploeg” te verlichten en de programmering te diversifiëren. De deelname van deze vrijwilligers maakt het ook mogelijk de belangstelling van de bevolking voor het radiostation te ramen omdat zij door de voor hen bedoelde uitzendingen de overstap maken van luisteraar naar gemotiveerde medewerker.

De belangrijkste problemen zijn het gebrek aan goed materiaal en aan financiële middelen. Komt daarbij dat het klimaat vaak nadelig is voor het materiaal, en dat er in bepaalde zones soms geen of bitter weinig elektriciteit is. Energienoodbronnen zijn duur. Dat verklaart mee waarom in moeilijke zones de uitzendtijd vaak beperkt blijft en er zich vaker pannes voordoen.

Enkele voorbeelden

Radio Bwa Kayman (RBK) bestrijkt Möle Saint Nicolas en het noordwesten. Dit was de eerste volksradio in Haïti, zo’n 26 jaar geleden. Pas in 1990 kon hij het gebied bestrijken dat hij nu bestrijkt dank zij de hulp van enkele buitenlanders en van de Haïtianen in het buitenland, de zg. diaspora. De radio brengt uitzendingen van evangelische strekking en uitzendingen over gezondheid, geweld en vrouwendiscriminatie. Verschillende andere radio’s, zoals Radio Vwa Peyizan Papay, hebben belangstelling voor het geweld dat vrouwen dagelijks ondergaan. Dat is nieuw voor de bevolking, die verder alleen maar nieuws te horen krijgt over politiek geweld. Radio Bwa Kayman heeft ook educatieve programma’s en ontspanningsprogramma’s voor jongeren waarin ook hun problemen aan bod komen. Over bepaalde onderwerpen worden specialisten aan het woord gelaten. Samen met andere radio’s die lid zijn van SAKS werkt Radio Bwa Kayman aan een wetsontwerp dat de vrijheid van meningsuitdrukking en het pluralisme van het medialandschap moet garanderen. In juli 2008 hebben leden van RBK deelgenomen aan de oprichting van een nieuw nationaal netwerk, Ameka (Association des médias communautaires haïiiens).

Radio Vwa peyizan Papay is de radio van de Mouveman Peyizan Papay, één van de belangrijkste organisaties van het hele land, die meer dan 60.000 leden telt, verdeeld over 4.000 groepen.

Radio Vwa Klodi Mizo is een stedelijke volksradio. Hij werd in 1996 in Les Cayes gesticht door de MUPAC (Mouvement d’Unité du Peuple Aux Cayes), die over een eigen radio wilde beschikken, los van de commerciële radio’s en de door godsdienstige groepen/instanties gecontroleerde radio’s. Hij bestrijkt het gehele Departement du Sud. In de stad Aux Cayes bestaan er el een vijftiental radio’s en zes televisiekanalen die feuilletons en internationale nieuwsprogramma’s uitzenden. Alleen RVKM heeft belangstelling voor het lokale aspect.

RVKM heeft ook een opvoedend programma voor kinderen. Daarin zitten soms getuigenissen van straatkinderen en huisslaafjes. Verder valt te noteren dat deze radio geen reclame voor buitenlandse producten uitzendt.

Radyo Boukan is in1991gesticht door RAJES (Rassemblement opur l’Avancement de la Jeunesse de Savanette), in partnerschap met Tèt Kole Ti Peyizan Ayisyen, één van de belangrijkste boerengroepen. Hij brengt educatieve programma’s over de situatie van de boeren en met name over de gezondheid, het milieu en het geweld tegen vrouwen.

Tèt Ansanm Karis is in augustus 2005 opgericht in Carice, in het Département du Nord-Ouest (NW). Deze radio voert promotie voor de koffie van Carice die in het kader van de eerlijke handel op de wereldmarkt wordt verkocht.

Op te merken valt dat sommige particuliere of religieuze radiostations ook educatieve uitzendingen ten gunste van de bevolking brengen. Radyo Kiskeya bijvoorbeeld, actief in het departement Ouest, de streek van de Artibonite, in talrijke gemeenschappen in het zuidoosten en in Grande Anse. Deze radio is ook aanwezig op het internet.

Er is ook Radyo Atlantik, opgericht in 1999 met als belangrijkste doelstelling medische kennis te verbreiden, daarbij vooral zich richtend op de traditionele geneeskunde en op natuurlijke geneeswijzen/-middelen. Deze radio pleit ook voor gratis opleiding in het Creools voor gezondheidswerkers.

Vast te stellen valt een bij vele alternatieve radio’s terugkerende bekommernis: het geweld tegen vrouwen. Verscheidene volksradio’s zijn ontstaan op initiatief van vrouwenorganisaties met de bedoeling de zeer minoritaire aanwezigheid in en deelname van vrouwen aan de media te verhogen. Het in 2005 opgerichte REFRAKA (Réseau des Femmes des Radios Communautaires) maakt magazines en radio-uitzendingen die handelen over de levensomstandigheden van Haïtiaanse vrouwen in Haïti en in de Dominicaanse Republiek, en over de problemen waarmee vrouwen die het wagen een machtspositie in te nemen, geconfronteerd worden.

Conclusie

Het moge dan al moeilijk zijn na te gaan hoeveel mensen deze volksmedia bereiken, hun nut als belangrijke actoren in het politieke, culturele en sociale landschap van Haïti wordt algemeen erkend. Het ontbreken van regelgeving en controle door de Conseil National des Télécommunications doet heel wat problemen rijzen voor het verkrijgen van de nodige frequenties. Daarom steunt SAKS (Société d’Animation et de Communication Sociale), samen met partners als Radio Boy Kayman, het voorstel voor een wet tot regeling van de frequentieverdeling, ook voor de volksradio’s. Dat zal niet eenvoudig zijn, want gezien het toenemende belang van informatie en communicatie doet er zich een nieuwe trend voor in de internationale hulpverlening. Bepaalde stations gaan van start en zeggen “volks” te zijn om zodoende materiële hulp te verkrijgen. Vervolgens zenden zij informatie uit van niet-gouvernementele organisaties waarvan zij afhankelijk zijn, en zij verdwijnen zodra ook de hulpverlening een einde neemt. Democratische waakzaamheid is dus geboden voor de radio’s die echte volksradio’s, echte alternatieve radio’s zijn.

Bron: Nouvelles Images d’Haiti, n°78.
Vertaling en bewerking : René Smeets
1 september 2009

Leentjebuur spelen

Het Vlaams Haïti Overleg (VHO), uitgever van Lambi, onderhoudt al jaren lang contacten met het Franse Collectif d’Haïti, dat een tweewekelijkse nieuwsbrief uitgeeft, getiteld Images d’Haïti. Dit dossier over de volksradio’s is ontleend aan Images d’Haiti nr. 79. Het is gebaseerd op het missieverslag dat vrijwilligster Marie Visart schreef voor het Collectif na een verblijf bij het persagentschap Alterpresse in de Haïtiaanse hoofdstad Port-au-Prince.

Meer artikels uit deze rubriek